Eski Tarih
Tibet Devleti'nin
tarihinin İ.Ö. 127 yılında Yarlung Hanedanı'nın kurulmasıyla başlamasına
karşın, bugünkü bilgilerimize göre ülke ilk kez 7. yy.'da Songtsen Gampo
Kralı ve ardıllarının altında bütünleşti. Potala Sarayının alt kısmında
bulunan bir sütun yazıtının doğruladığı gibi Tibet, takip eden 3
yy. boyunca Asya'nın en büyük güçlerinden biri olmuştur. 821 / 823'de Çin
ve Tibet arasında yapılan resmi bir barış antlaşmasıyla iki ülke arasındaki
sınırlar belirlendi ve böylece "Tibetlilerin Tibet'te ve Çinlilerin ise
Çin'de mutlu olması" ilkesi garanti altına alınmış oldu.
Moğol Etkisi
13. yy.'da
Cengiz Han'ın Moğol Devleti Batı'da Avrupa ve Doğu'da Çin taraflarına doğru
yayıldıkça, Tibet Budizmi'nin baskın Sakya Okulu'nun liderleri Tibet'in
istila edilmesine engel olmak için Moğol yöneticileriyle bir anlaşmaya
vardılar. 10 yıl sonra Kubilay Han, Çin'i ele geçirip Yuan Hanedanı (1279-1368)'nı
kurduğu ve Sakya Lama'ya imparatorluk yöneticisi ve en yüksek baş rahip
olması için çağrıda bulunduğu zaman Tibetli lama dinsel ilişkilerin büyük
bir öneme sahip olacağı sözünü verdi.
Moğollar
ve Tibetliler arasında 20. yy.'a dek gelişen ve devam eden ilişkiler, iki
ana Asya soyundan gelen insanların radikal, kültürel ve özellikle dinsel
yakınlığının bir yansımasıydı. Moğol Devleti bir dünya devletiydi ve, onun
yöneticileriyle Tibetliler arasındaki ilişkiler ne boyutta olursa olsun,
Moğollar ne Tibet ve Çin yönetimini bütünleştirme ne de Tibet'i Çin'e katma
eğiliminde oldular.
Çin -Moğollardan-
bağımsızlığını tekrar kazanmadan önce 1350 yılında Tibet, Yuan İmparatorluğu'yla
olan bağlarını kopardı.18. yy.'a dek Tibet hiçbir yabancı gücün boyunduruğu
altına girmedi.
Komşularla
(Mançu, Gurka ve İngiltere) İlişkiler
Tibet, Çin
Ming Hanedanı ile hiçbir bağa sahip olmadı (1386-1644). Diğer yanda, 1642
yılında Mongol liderinin yardımıyla Tibet üzerinde kendi yönetimini kuran
Dalay Lama, Çin'i ele geçiren ve Qing Hanedanı (1644-1911)'nı kuran Mançu
İmparatorluğu'yla yakın dinsel bağlar geliştirdi. Dalay Lama, Mançu İmparatoru'nun
spiritüel rehberi olma teklifini ve karşılıklı yöneticilik, koruma istemini
kabul etti. Dalay Lama'nın bazı Moğol prenseslerini ve Tibetli soyluları
da koruduğu bu rahip-lider ilişkisi (Tibet'te Choe-Yoen olarak bilinir),
Qing Hanedanı süresince Tibetliler ve Mançular arasındaki tek resmi bağdı.
Bu bağ, tek başına Tibet'in bağımsızlığını etkilemedi.
Politik düzeyde
bazı güçlü Mançu imparatorları, Tibet üzerinde etkili olmada başarı sağladılar.
Böylece, 1720 ve 1792 yılları arasında, imparatorlar Kangxi, Yong Zhen
ve Qianlong; Dalay Lama ve Tibet halkını Moğolların ve Gorkhaların istilasından
/ iç kargaşalardan korumak için dört kez imparatorluk askerlerini Tibet'e
gönderdi. Bu seferler, imparatorun Tibet'te sözünün geçmesini sağladı.
Kendisi Tibet'in başkenti, Lhasa'ya temsilciler yolladı; bu temsilcilerin
bazıları, imparator adına, Tibet hükümeti üzerinde etkili olma konusunda
dış güçlere göre daha başarılı oldu. Birkaç on yıl devam eden Mançu gücünün
doruğundayken durum, bir süper güç ve bir bağımlı / koruma altındaki ülke
arasında var olan durumdan farksız değildi ve bu yüzden politik açıdan
önem, zayıf devletin bağımsız varlığının yok edilmesine bir engel teşkil
ediyordu. Tibet asla Mançu Devleti'nin sınırları içerisine Çin'den daha
az ölçüde dahil olmadı ve komşu devletlerle bağlantılarını geniş bir ölçekte
sürdürdü.
Mançu etkisi
fazla uzun sürmedi; İngilizlerin Lhasa'yı istilası ve karşılıklı bir anlaşma
(1904'te Lhasa Anlaşması) dönemine rastlaması nedeniyle bütünüyle etkisizdi.
Buna rağmen, Çin'deki hükümet Tibet üzerinde otorite kurmaya devam etti.
İmparatorluk ordusu, 1910'da Tibet'i istila edip Lhasa'ya yerleşmek suretiyle
ülke üzerinde tekrar hak iddia etmeyi denedi. Ardından 1911'de Çin devrimi
ve Mançu Devleti'nin yıkılmasıyla, düşman alayı Tibet ordusuna teslim oldu
ve bir Sino-Tibet barış anlaşmasıyla ülkelerine geri gönderildiler. Dalay
Lama ülke içerisinde bir beyannameyle; sınırlar dışında ise yabancı yönetimlerle
bağlantı kurarak ve Moğol Devleti ile bir anlaşmaya vararak Tibet'in tam
bağımsızlığını ilan etti.
20. yy.'da
Tibet
Mançu ordusunun
topraklardan çıkarılmasının ardından Tibet'in statüsü ciddi çekişmelere
konu olmadı. Dalay Lama ile Qing Hanedanı'nın Mançu imparatorları arasındaki
bağlar, devletin ve hanedanlığın düşmesiyle ortadan kalktı. 1911'den 1950'te
kadar, Tibet her tam bağımsız devlet gibi yabancı etkilerden uzak durmayı
başardı.
Tibet Nepal,
Bhutan, İngiltere ve son olarak bağımsız Hindistan ile diplomatik ilişkilerde
bulundu. Çin ile ilişkiler ise gerginliğini korudu. Çinliler, Tibet'i 'onun
Çin'in beş soyundan biri olduğu' bahanesiyle Çin Cumhuriyeti'ne katmak
için tekrar bir savaş başlattılar.
Sino-Tibet
Gerilimini azaltmak için, 1913 yılında İngiltere üç devletin belli periyodlarla
buluştukları Simla'da üç taraflı bir konfrens düzenledi. Tibet, bu konferansa
Çin'e bağımlı olmayan bağımsız bir devlet gibi katıldı.
Çin, Tibet'i
1949'da istila etti. Tibet'in geçici ruhsal lideri, Dalay Lama Sino-Tibet
problemine barışçıl bir çözüm yolu bulabilmek için sekiz yıl çaba harcadı.
1959 yılındaki direniş (karşı koyuş) ve acımasız baskı dönemi, 10 Mayıs'da
Çin'e karşı ulusal bir başkaldırıyla sonuçlandı. Çin ordusu, yalnızca merkezi
Tibet'te 87,000 Tibetli'yi öldürerek ayaklanmayı bastırdı. Dalay Lama,
onun hükümeti ve 80,000 Tibetli sürgüne gönderildi. Hindistan, Dharamsala'da
sürgündeki Tibet Hükümeti, parlemento sistemiyle demokratik yolları tanıma
fırsatı buldu. Tibet kabinesi, Tibetlilerin Temsilciler Heyeti Toplantısı'nın
(sürgündeki Tibet parlementosu) 46. üyesi seçildi. 1991 Haziranı'nda Tibetli
sürgünler için bir beyanname parlemento tarafından kabul edildi. Sürgündeki
Tibetlilerce bir ilerleme sağlanmasına karşın, Çin işgali altındaki Tibet
oldukça kötü bir durumdaydı. İşkence, tutukluk ve idam riskine rağmen Tibetliler,
Çin işgalini asla kabul etmediler. Buna rağmen 6,000'in üzerinde manastır,
tapınak ve tarihi yapıyı yağmalanıp yerle bir eden Çinliler, Tibet'in yeri
doldurulamaz antik çağa ait dinsel sanat ve yazınını ise tahrip ettiler
veya sattılar. |
İşte zincirlere vurulmuş Tibet'in öyküsü..